Tư duy "Sĩ Nông Công Thương": Rào cản khiến Trung Quốc tụt hậu trước châu Âu

Trong nhiều thế kỷ, Trung Quốc từng là nền kinh tế lớn nhất thế giới, đi đầu trong thương mại, công nghệ và văn hóa. Tuy nhiên, đến thế kỷ 18-19, khi châu Âu bước vào thời kỳ Cách mạng Công nghiệp, Trung Quốc dần bị bỏ xa và trở thành nạn nhân của chủ nghĩa thực dân.

Một trong những nguyên nhân sâu xa dẫn đến sự tụt hậu này chính là tư duy phân tầng xã hội "Sĩ Nông Công Thương", một hệ thống giá trị khiến nền kinh tế bị kìm hãm và không thể thích ứng với sự thay đổi của thế giới.

Hệ tư tưởng định hình xã hội và kinh tế

Hệ thống "Sĩ Nông Công Thương" có nguồn gốc từ triết lý Nho giáo, trong đó quan lại và trí thức (Sĩ) được coi là tầng lớp cao quý nhất, tiếp theo là nông dân (Nông), thợ thủ công (Công) và cuối cùng là thương nhân (Thương). Theo quan điểm này, thương mại bị xem là hoạt động kiếm lợi mà không tạo ra giá trị thực chất, trong khi nghề nông lại được xem là nền tảng của xã hội.

Chính tư duy này đã dẫn đến việc nhà nước phong kiến Trung Quốc ưu tiên phát triển nông nghiệp, hạn chế thương mại và kìm hãm sự phát triển của công nghiệp. Trong khi châu Âu dần chuyển sang mô hình kinh tế thị trường và thương mại tự do, Trung Quốc vẫn duy trì một xã hội khép kín, hạn chế giao thương và không đầu tư vào đổi mới công nghệ.

Sự xem nhẹ thương mại và hệ quả đối với nền kinh tế

Trong khi các quốc gia châu Âu khuyến khích hoạt động thương mại, mở rộng giao thương qua các thuộc địa và phát triển hệ thống ngân hàng để hỗ trợ doanh nghiệp, Trung Quốc lại thực hiện chính sách bế quan tỏa cảng, hạn chế tiếp xúc với thế giới bên ngoài. Thương nhân không được trọng dụng, không có quyền tiếp cận các nguồn lực quan trọng như đất đai hay sự bảo trợ của chính quyền. Điều này khiến nền kinh tế Trung Quốc dần mất đi lợi thế so với các nước phương Tây.

Việc xem thường thương mại cũng khiến Trung Quốc không phát triển được các cơ chế tài chính hiện đại. Trong khi châu Âu xây dựng hệ thống ngân hàng mạnh mẽ từ thế kỷ 16 để hỗ trợ doanh nghiệp và thúc đẩy đầu tư, Trung Quốc vẫn duy trì mô hình kinh tế dựa vào tự cung tự cấp. Hệ quả là khi bước vào thế kỷ 19, Trung Quốc không có nền tảng tài chính vững chắc để hỗ trợ công nghiệp hóa, trong khi các nước phương Tây đã có đủ tiềm lực để đầu tư vào sản xuất quy mô lớn.

Công nghiệp bị kìm hãm bởi tư duy trọng nông khinh công

Không chỉ thương mại bị xem thường, mà ngay cả công nghiệp cũng không được chú trọng. Tầng lớp thợ thủ công bị đánh giá thấp hơn nông dân, khiến các ngành kỹ thuật không được đầu tư phát triển. Mặc dù Trung Quốc từng có những phát minh quan trọng như giấy, thuốc súng và la bàn, nhưng do thiếu động lực đổi mới, những công nghệ này không được phát triển lên tầm công nghiệp như ở châu Âu.

Trong khi đó, tại phương Tây, cuộc Cách mạng Công nghiệp đã biến sản xuất thủ công thành sản xuất cơ giới hóa, giúp năng suất lao động tăng vọt. Các quốc gia như Anh, Pháp, Đức liên tục đổi mới công nghệ để cạnh tranh, trong khi Trung Quốc vẫn duy trì mô hình sản xuất truyền thống. Khi những cường quốc châu Âu phát minh ra máy hơi nước, máy dệt và các hệ thống sản xuất hàng loạt, Trung Quốc vẫn phụ thuộc vào lao động thủ công, dẫn đến năng suất thấp và không thể bắt kịp tốc độ phát triển của thế giới.

Trọng nông nhưng không cải tiến nông nghiệp

Mặc dù tư tưởng Nho giáo đề cao nông nghiệp, nhưng chính sách quản lý lại không tạo ra những cải tiến cần thiết để nâng cao năng suất. Ở châu Âu, nông nghiệp được cơ giới hóa với máy cày, phân bón hóa học và các phương pháp canh tác hiện đại, giúp sản lượng tăng đáng kể. Trong khi đó, nông nghiệp Trung Quốc vẫn chủ yếu dựa vào sức lao động thủ công, không có sự đầu tư vào máy móc hay hệ thống tưới tiêu tiên tiến.

Dân số Trung Quốc tăng nhanh nhưng năng suất nông nghiệp không theo kịp, dẫn đến tình trạng thiếu lương thực và nhiều cuộc nổi dậy. Chính quyền phong kiến không có chính sách hỗ trợ nông dân phát triển sản xuất, mà thay vào đó chỉ tập trung vào kiểm soát và duy trì sự ổn định xã hội. Điều này khiến nền kinh tế không thể tăng trưởng mạnh như các nước châu Âu, nơi mà lao động dần chuyển từ nông nghiệp sang công nghiệp và tạo ra một lực lượng lao động có tay nghề cao.

Châu Âu vươn lên nhờ tư duy kinh tế khác biệt

Trong khi Trung Quốc bị kìm hãm bởi tư duy "Sĩ Nông Công Thương", châu Âu lại phát triển theo hướng ngược lại. Các nhà buôn được bảo vệ bởi luật pháp, có quyền tiếp cận nguồn vốn và đầu tư mạnh mẽ vào sản xuất. Khoa học kỹ thuật phát triển nhờ sự hỗ trợ từ các trường đại học và các tổ chức nghiên cứu.

Đặc biệt, sự cạnh tranh giữa các quốc gia châu Âu đã thúc đẩy đổi mới liên tục. Anh, Pháp, Hà Lan, Tây Ban Nha và Đức luôn tìm cách vượt qua nhau trong thương mại, quân sự và công nghiệp. Điều này tạo ra một môi trường khuyến khích sáng tạo và đổi mới, trong khi Trung Quốc là một đế chế tập trung quyền lực, không có động lực để thay đổi.

Hệ quả: Trung Quốc bị phương Tây vượt xa và trở thành nạn nhân của chủ nghĩa thực dân

Sự trì trệ về công nghiệp và quân sự khiến Trung Quốc trở nên yếu kém trước các nước phương Tây. Trong Chiến tranh thuốc phiện (1839-1842, 1856-1860), Trung Quốc thất bại trước Anh vì quân đội lạc hậu, phải ký các hiệp ước bất bình đẳng và mất đi nhiều đặc quyền kinh tế. Đến cuối thế kỷ 19, Trung Quốc bị chia cắt thành các "khu vực ảnh hưởng" của Anh, Pháp, Đức, Nga và Nhật Bản, đánh dấu sự sụp đổ của một cường quốc từng thống trị kinh tế thế giới.

Bài học và sự thay đổi sau này

Sau khi nhận ra sự tụt hậu, đến thế kỷ 20, Trung Quốc đã có những bước chuyển mình mạnh mẽ. Chính quyền bắt đầu cải cách hệ thống kinh tế, học hỏi mô hình công nghiệp hóa từ phương Tây và Nhật Bản. Đặc biệt, từ những năm 1980, Trung Quốc thực hiện chính sách mở cửa, thúc đẩy nền kinh tế thị trường và tập trung vào công nghiệp hóa.

Hiện nay, Trung Quốc đã trở thành nền kinh tế lớn thứ hai thế giới, nhưng tư duy "Sĩ Nông Công Thương" vẫn để lại nhiều dấu vết trong văn hóa và chính sách kinh tế. Việc khuyến khích đổi mới, khoa học và thương mại tiếp tục là bài học quan trọng để không lặp lại sai lầm trong quá khứ./.