Quy luật ẩn sau sự giàu có

Trong những câu chuyện thường nhật về sự giàu nghèo, chúng ta hay gặp lập luận: Người giàu gắn với nỗ lực bền bỉ, trí tuệ sáng láng và ý chí mạnh mẽ, còn người nghèo hay bị phỏng đoán là thiếu khả năng hoặc thiếu quyết tâm.

Tuy nhiên, khi thay thế những phán đoán thông thường này bằng ngôn ngữ của xác suất, khi nhìn thế giới qua các mô hình phân phối như phân phối chuẩn, Lognormal hay Pareto, ta nhận thấy sự vận hành của đời sống kinh tế khác xa những điều trực giác gợi ra.

Trong các đặc tính sinh học như chiều cao hay chỉ số trí tuệ IQ, sự biến thiên của con người tuân theo các phân phối chuẩn. Đa số tập trung quanh trung bình và những khác biệt cực đoan hiếm đến mức hầu như không xảy ra. Không có ai là cao gấp 5 lần mức trung bình cũng như không có ai là có IQ gấp 100 lần mức thông thường. Thế nhưng trong lĩnh vực thu nhập và tài sản, sự ngoan ngoãn của đường cong chuẩn biến mất.

Ngay từ thế kỉ 19, Vilfredo Pareto đã chỉ ra rằng nhóm thu nhập cao nhất tuân theo một quy luật dạng lũy thừa (Power Law), trong đó số người có thu nhập lớn hơn một ngưỡng x giảm tỷ lệ với 1/x^α, với α thường nằm trong khoảng từ 1 đến 3. Đây không phải là một sai lệch nhỏ mà là biểu hiện của một thế giới thiên lệch nặng về phía đuôi (tail).

Hệ quả của điều này thật sự sâu sắc. Dưới một phân phối Pareto điển hình, một tỉ lệ rất nhỏ dân số có thể sở hữu tài sản gấp 100 hoặc gấp 1000 lần mức trung bình, điều không thể xảy ra trong phân phối chuẩn. Khi đuôi của phân phối trở nên nặng đến mức chi phối toàn bộ tổng thể, giá trị trung bình mất ý nghĩa thực tế vì chỉ một số rất nhỏ ngoại lệ đã kéo toàn bộ phân phối lên cao.

Các phân tích thực nghiệm hiện đại khẳng định quan sát của Pareto. Khoảng 90% đến 95% phần đầu của phân phối thu nhập có thể được mô phỏng khá tốt bằng lognormal hoặc gamma. Nhưng nhóm giàu nhất, phần đuôi trên cùng, lại tuân theo quy luật Pareto rất rõ rệt.

Những nghiên cứu từ dữ liệu ở Mỹ cho thấy phần từ 91% trở lên tiệm cận cấu trúc Pareto và từ 97% trở lên đuôi phân phối hoàn toàn tuân theo một hàm lũy thừa hoàn chỉnh. Điều này có nghĩa rằng những người rất giàu sống trong một cấu trúc phân phối xác suất khác hẳn phần lớn dân số còn lại.

Từ những nghiên cứu ấy chỉ ra may mắn (luck) không còn là yếu tố ngoại vi mà trở thành một cơ chế trung tâm. Mô hình của Pluchino (2018) là một trong những nỗ lực nổi bật nhằm mô phỏng sự tương tác giữa năng lực bẩm sinh (talent) và yếu tố may rủi (luck). Xuất phát từ thực tế rằng năng lực trí tuệ trong dân cư thì tuân theo phân phối chuẩn trong khi thành công lại tuân theo phân phối có đuôi Pareto, tác giả đặt câu hỏi: phải chăng chính sự ngẫu nhiên của may mắn lặp đi lặp lại là nguyên nhân tạo ra khoảng cách giữa hai cấu trúc phân phối này?

Trong mô hình của ông, 1000 cá nhân bắt đầu với mức wealth (tài sản) như nhau. Mỗi người được gán một mức năng lực từ phân phối chuẩn. Trong 40 năm mô phỏng, họ gặp các biến cố may mắn hoặc xui xẻo ngẫu nhiên. Một cơ hội may có thể nhân đôi thành quả với xác suất bằng năng lực người đó; một biến cố xấu có thể chia đôi thành quả. Kết quả là dù năng lực vẫn tuân theo phân bố chuẩn nhưng phân phối tài sản lại xuất hiện đuôi Pareto rõ rệt.

20 người đứng đầu chiếm 44% tổng thành tựu của cả xã hội; trong khi gần 1/2 dân số không vượt nổi mức khởi điểm. Đặc biệt, người thành công nhất thường không phải người có năng lực cao nhất mà chỉ là người có mức năng lực hơi trên trung bình nhưng được hưởng một chuỗi may mắn dày đặc. Ngược lại, người có năng lực cao nhất lại chỉ đạt kết quả thành tựu ở mức trung bình.

Những bằng chứng thực nghiệm bổ sung cho thấy xu hướng tương tự. Dữ liệu của Ngân hàng thế giới cho thấy khoảng 1/2 chênh lệch thu nhập toàn cầu được quyết định bởi quốc gia nơi một người sinh ra. Xét từ góc độ triết học, đây là một dạng hình của “xổ số sinh nở”, một sự ngẫu nhiên thuần túy nhưng có sức nặng quyết định quỹ đạo của cuộc đời một con người từ trước khi họ có thể thực hiện bất kỳ hành vi nào.

Song song với đó, các nghiên cứu của Robert Frank nhấn mạnh một sai lệch nhận thức phổ biến: con người thường đánh giá thấp vai trò của may mắn trong thành công của chính mình. Trong các lĩnh vực mang cấu trúc “winner take all”, như công nghệ, nghệ thuật hay thể thao, chỉ một số vị trí rất ít ỏi được tưởng thưởng thành quả khổng lồ.

Nhiều người đủ năng lực để đạt kết quả xuất sắc nhưng chỉ một số rất ít được trao phần thưởng rất lớn. Các nghiên cứu của ông chỉ ra khi số người cạnh tranh càng tăng thì xác suất người giỏi nhất là người chiến thắng lại giảm. Các yếu tố ngẫu nhiên như thời điểm, môi trường hay quan hệ xã hội trở nên có sức nặng hoặc thậm chí lấn át chênh lệch về năng lực.

Một số quan điểm tự do hơn cho rằng nhấn mạnh vào may mắn sẽ là làm suy giảm tinh thần trách nhiệm cá nhân. Tuy nhiên, những phản biện đó thường thuộc về bình diện đạo đức còn ở bình diện khoa học, khó có mô hình nào tái tạo đuôi phân phối tài sản nặng như trong thực tế mà không cần đến một quá trình nhân ngẫu nhiên mạnh mẽ kéo dài nhiều thập kỉ. Sự thật rằng 8 người đàn ông giàu nhất có lượng tài sản tương đương một nửa dân số nghèo nhất thế giới cho thấy sự hiện diện của những tích lũy vượt ngoài năng lực cá nhân.

Cấu trúc này rất gần với hiện tượng “tính tới hạn tự tổ chức”. Trong mô hình cát đổ trên mặt phẳng, chỉ cần thả thêm một hạt cát nhỏ cũng có thể gây ra sụt lở lớn nếu hệ thống đã dồn tích đủ bất ổn ở bên trong. Một sự kiện nhỏ, trong điều kiện phù hợp, có thể dẫn tới một kết quả bất cân xứng. Wealth cũng tích tụ theo cách đó: hàng loạt biến cố nhỏ, lặp đi lặp lại, tạo nên sự phân hóa cực lớn dù ban đầu mọi cá nhân có thể tương đối giống nhau.

Điều nãy cũng dẫn tới những kết luận thú vị. Trong thế giới có wealth (tài sản) tuân theo phân phối đuôi nặng Pareto, sự chấp nhật rủi ro và lỳ lợm lại quan trọng hơn sự đều đặn. Thành công lớn không nằm ở việc lúc nào cũng đạt kết quả tốt mà ở việc chủ động bước vào những vùng lạ mà phần thưởng có thể tăng vọt.

Ở bình diện chính sách, các mô phỏng của Pluchino cho thấy nếu phân bổ nguồn lực chỉ dựa vào thành tích quá khứ có thể làm gia tăng bất bình đẳng do phân phối đuôi Pareto khóa chặt cơ hội vào tay một nhóm nhỏ (đã gặp may mắn trước đó). Trái lại, cách phân bổ dàn đều hoặc có yếu tố ngẫu nhiên lại giúp người tài ở tầng lớp dưới có cơ hội thực sự vươn lên. Điều này mở đường cho luận điểm rằng chính sách thuế tài sản lũy tiến và đầu tư rộng rãi không chỉ là vấn đề đạo đức mà còn là lựa chọn tối ưu về hiệu quả xã hội.

Và cuối cùng, dưới ánh sáng triết học, chấp nhận vai trò của may mắn không hạ thấp con người mà giải phóng họ khỏi một định kiến nặng nề. Không vươn được vào nhóm đuôi ở trên cùng không phải thất bại và ở trong nhóm đuôi ấy cũng không chắc là bằng chứng của phẩm chất cao vượt trội.

Trong một thế giới mà tài sản tuân theo phân phối có đuôi Pareto, công bằng không thể chỉ hiểu qua từng cá nhân mà phải được xem xét từ cấu trúc của sự tích lũy cực đoan may mắn; một biến ngẫu nhiên nhưng cực kỳ quyền lực; âm thầm định hình số phận từng con người./.