Khi Thomas Piketty đưa ra luận đề “r > g”, tức lợi nhuận từ tăng trưởng tài sản nhanh hơn thu nhập từ lao động, ông không chỉ mô tả một hiện tượng kinh tế, mà chỉ ra một chuyển đổi sâu sắc trong cấu trúc xã hội.
Khi người sở hữu tài sản tích lũy nhanh chóng, còn người chỉ dựa vào tiền lương không đủ đuổi theo, khoảng cách giàu nghèo không chỉ nới rộng, mà trở thành hố ngăn cách căn bản giữa các tầng lớp. Và nạn nhân đầu tiên chính là tầng lớp trung lưu, nhóm từng là nền tảng ổn định của thế kỷ 20.
Cốt lõi của lập luận nằm ở chỗ: nếu một người đi làm bằng lao động không bao giờ bắt kịp tốc độ tăng giá của tài sản, thì nỗ lực, tiết kiệm và học hành mất dần hiệu lực.
Một cá nhân có thể chăm chỉ, có học vấn và năng lực, nhưng vẫn không thể trở thành chủ sở hữu của một căn nhà đầu tiên trong đời. Khi thế hệ mới không thể bước vào “vòng sở hữu tài sản”, trung lưu không được tái tạo, và xã hội dần bị chia đôi.
Hiện tượng này có thể nhìn thấy rõ nét tại Hoa Kỳ. Ở đây, thu nhập lao động tăng chậm, trong khi cổ phiếu và bất động sản tăng mạnh qua nhiều thập kỷ. Người lao động có việc làm ổn định nhưng không thể tích lũy đủ vốn ban đầu, và con đường đi lên tầng lớp trên phụ thuộc vào thừa kế nhiều hơn là vào nỗ lực. Trung lưu cũ vẫn tồn tại, nhưng trung lưu mới không thể hình thành.
Hàn Quốc là ví dụ đặc biệt ở châu Á. Đây là quốc gia giàu kỹ năng, giàu tri thức, năng suất cao và giáo dục rất tốt. Nhưng giá nhà tại Seoul đã đẩy giới trẻ ở quốc gia này vào trạng thái có thể gọi là “ưu tú về học vấn nhưng bế tắc về lối thoát”.
Một gia đình trẻ dù đi làm chăm chỉ cũng khó mong mua nổi căn hộ đầu tiên. Tầng lớp trung lưu tại Hàn Quốc không suy sụp vì thất nghiệp hay mất kỹ năng, mà vì tài sản tăng quá nhanh so với thu nhập. Piketty cho thấy rất rõ: khi tài sản vượt khỏi tầm với của lao động, thì chăm chỉ, giáo dục đơn thuần không còn là đòn bẩy xã hội.
Nhìn qua các trường hợp trên, luận điểm của Piketty trở nên rất cụ thể: bất bình đẳng ngày nay nằm ở quyền sở hữu tài sản. Khi của cải gắn với xuất phát điểm hơn là với lao động chăm chỉ, xã hội bị chia tách thành hai phần: một nơi tài sản tiếp tục tự sinh lợi mà chẳng cần làm gì; một nơi không thể bước chân vào hệ thống đó dù cố gắng thế nào. Và khi tầng lớp trung lưu không còn con đường đi lên, lòng tin vào công bằng biến mất, kéo theo sự mong manh trong chính trị và xã hội.
Sự tan rã của trung lưu không diễn ra ồn ào. Nó diễn ra trong im lặng, qua mỗi năm tài sản tăng nhanh hơn lương, qua mỗi thế hệ không đủ khả năng mua nhà mà chỉ đi thuê, qua mỗi người trẻ hiểu rằng cuộc đua đã kết thúc từ trước khi họ bước vào vạch xuất phát.
Đó là lý do vì sao Piketty không bàn về nghèo đói đơn thuần, mà về sự phong tỏa cấu trúc của tương lai xã hội.
Khi tài sản vượt lên trên lao động, tự do dịch chuyển giữa các tầng lớp không còn tồn tại. Và khi sự dịch chuyển biến mất, trung lưu cũng biến mất theo, chỉ còn rất giàu và rất nghèo. Đây không phải một biến cố kinh tế, mà là sự thay đổi bản chất của xã hội hiện đại, một xã hội phân cực sâu sắc với hố ngăn vô đáy không thể "nhảy qua"./.
