Quyết định mới đây của Amazon cắt giảm 30.000 nhân sự không phải là biến cố nội bộ, mà là một tín hiệu thể hiện bản chất: công nghệ giờ đây không còn bổ trợ cho lao động, mà trực tiếp thay thế phần lõi của những nghề nghiệp từng cấu thành tầng lớp trung lưu.
Khi doanh nghiệp có thể tăng trưởng bằng thuật toán hay hạ tầng đám mây thay vì nhân lực, lao động không còn là động cơ của mở rộng kinh tế, mà trở thành biến số để tối ưu hóa chi phí. Ở cấp độ này, AI không chỉ tái cấu trúc thị trường việc làm; nó tái cấu trúc hệ thống phân phối quyền lợi kinh tế.
Trong khuôn khổ phân tích của Piketty, bất đẳng thức bắt nguồn từ chênh lệch tốc độ tích lũy: vốn tăng nhanh hơn thu nhập lao động. AI đã biến khoảng cách ấy tăng theo hàm số mũ. Khi sản phẩm số có chi phí biên tiệm cận về 0, và khi mô hình AI có thể hoán thế hàng triệu tác vụ trung cấp và sơ cấp, thì người sở hữu công nghệ không cần chia sẻ thành quả tăng trưởng với lực lượng lao động. Lợi nhuận tách rời hoàn toàn khỏi lao động theo ý nghĩa kinh tế.
Chính tại đây, tầng lớp trung lưu rơi vào thế suy giảm cấu trúc. Họ không chỉ bị nghèo đi về danh nghĩa mà họ bị bào mòn về khả năng tích lũy, yếu tố quyết định vị thế xã hội. Không thể tích lũy nghĩa là không thể sở hữu; không thể sở hữu nghĩa là không thể bước vào quỹ đạo của tư bản.
Khi khả năng leo lên bậc thang tài sản bị khóa chặt, trung lưu không còn tái sản xuất qua các thế hệ. Một tầng lớp từng được tạo ra bởi tính mở của nền kinh tế giờ có thể bị triệt tiêu bởi tính đóng của quyền sở hữu công nghệ.
Điểm quyết định của thời đại AI không nằm ở chênh lệch thu nhập, mà ở chênh lệch quyền sở hữu năng lực sản xuất. Lao động, dù chăm chỉ hay có kỹ năng, không thể cạnh tranh về tốc độ với các công cụ như thuật toán hay các bộ vi xử lý. AI vì thế củng cố một trật tự mới: nơi giá trị thuộc hoàn toàn về người kiểm soát công cụ.
Đây không chỉ là một quá trình kinh tế, mà là một tiến hóa xã hội: từ cấu trúc mở – nơi cơ hội di chuyển giai tầng là có thật – sang cấu trúc bán đóng hoặc đóng hẳn, nơi quyền sở hữu quyết định số phận.
Kết quả cuối cùng có thể không phải là nghèo đói diện rộng vì năng lực sản xuất tăng vọt, mà là sự phân tầng giai cấp rõ rệt: kẻ lao động thì ổn định nhưng không tiến lên; kẻ sở hữu thì không cần thêm nỗ lực mà vẫn tiến theo hàm số mũ. Khoảng cách không chỉ nới rộng mà nó sẽ trở thành vách ngăn không thể phá bỏ, nơi hai phía sống chung trong cùng một bầu trời nhưng không còn chung một tương lai.
