Trong phần lớn lịch sử loài người được ghi chép lại, xã hội không có “tầng lớp trung lưu”. Cấu trúc cổ đại được dựng lên trên hai trụ cột: kẻ có và kẻ không, chủ nhân và nô lệ, lãnh chúa và nông nô.
Giữa hai cực ấy, đôi khi xuất hiện những thương nhân, nghệ nhân và một số quan lại, những người tạm thời thoát khỏi thân phận lệ thuộc nhưng họ không hình thành một tầng lớp xã hội bền vững, đông đảo với bản sắc riêng. Không có khái niệm “đời sống trung lưu” cũng chẳng có hệ thống giá trị nào tự xem mình là nền tảng của xã hội.
Chỉ khi đồng hồ lịch sử điểm sang thời cận đại, những điều chưa từng có xảy ra: lao động được trả lương, giáo dục phổ cập, sở hữu tư nhân mở rộng và nhà nước công nhận quyền của cá nhân như một đơn vị kinh tế độc lập.
Chính những điều kiện đó đã thai nghén nên “middle class”, lớp người không nắm quyền cai trị nhưng cũng không bị lệ thuộc vào ai và cũng không bắt buộc phải làm thuê trọn đời.
Họ sống bằng năng lực chuyên môn, bằng đồng lương, mua nhà, mua xe, nuôi con cái học hành và tin rằng nỗ lực có thể cải thiện số phận. Trung lưu trở thành biểu tượng của thế kỷ 20, là cầu nối giữa tư bản và lao động, giữa người giàu và người nghèo.
Trung lưu chỉ là một khoảnh khắc của lịch sử?
Có lẽ đây là sản phẩm của một thời kỳ đặc biệt, khi tăng trưởng công nghiệp vượt trội hơn lợi nhuận thuần từ sở hữu từ tài sản, khi công việc có thể mang lại của cải và khi những giấc mơ nhỏ bé về căn nhà, xe hơi, hưu trí dựa vào nỗ lực chứ không phải đặc ân.
Giờ đây, sự cân bằng ấy đang dần đảo ngược. Piketty đã viết: r > g. Khi tài sản tự sinh sôi nhanh hơn lao động có thể tích lũy, mọi con đường đi lên bằng công sức đều dần trở nên vô nghĩa.
Trong thế giới cổ đại, không ai kỳ vọng rằng nỗ lực sẽ giúp họ vượt lên địa vị xuất thân. Số phận là do thần linh hoặc huyết thống định đoạt. Thế giới hiện đại từng hứa hẹn điều ngược lại: học hành và chăm chỉ sẽ giúp con người bước vào trung lưu.
Giờ đây, chúng ta có lẽ lại đang dần quay về điểm khởi đầu. Chỉ khác rằng thần linh được thay thế bằng lãi suất và giá bất động sản. Những bức tường vô hình của xã hội đẳng cấp đang trở lại, không còn dưới hình dạng tước vị mà dưới hình dạng của tư bản, tài sản thừa kế và danh mục đầu tư.
Lịch sử, ở chiều sâu nhất, không tuần hoàn ngẫu nhiên. Nó tiến về phía trước nhưng đôi khi lại trở về hình thái cũ dưới lớp vỏ mới. Nếu trong thế giới cổ đại, con người bị chia đôi bởi quyền lực hay tước vị thì trong thế giới hậu công nghiệp ngày nay, họ bị chia đôi bởi quyền sở hữu. Khi tài sản trở thành thước đo duy nhất của tự do, chúng ta đang quay về thời kỳ mà chỉ hai cực còn tồn tại: kẻ có và kẻ không.
Có lẽ tầng lớp trung lưu không phải là một quy luật tất yếu của lịch sử. Nó chỉ là một khoảnh khắc ngắn ngủi, khi lao động, tri thức và nỗ lực tình cờ trùng khớp với nhịp điệu của sở hữu tư bản. Khoảnh khắc ấy như một bình minh tươi đẹp trên hành trình tiến hóa của xã hội loài người và khi hoàng hôn buông xuống, chúng ta lại đứng trước câu hỏi cũ hàng ngàn năm.
Nỗ lực liệu có thể đổi lấy tương lai?
