Trong suốt hành trình phát triển của nhân loại, tiền giấy từng là một phát minh táo bạo đến mức liều lĩnh. Bởi nó mang bản chất của một niềm tin tập thể: Niềm tin rằng một mảnh giấy có thể thay thế vàng bạc, những vật chất hữu hình không dễ chế tạo thêm và đã song hành cùng nhân loại từ thuở sơ khai.
Lịch sử tiền giấy vì thế cũng là lịch sử của những khủng hoảng, những cuộc thí nghiệm tài chính thất bại và cuối cùng là sự tiến hóa đến mức tinh vi mà thế giới hiện đại đang trải nghiệm.
I. Từ những tờ “Bảo Sao” đến những cơn lốc siêu lạm phát
Nhà Nguyên ở Trung Quốc thế kỷ XIII là một trong những triều đại đầu tiên trên thế giới áp dụng chế độ tiền giấy độc tôn. Với khát vọng thống nhất kinh tế dưới một đế chế rộng lớn và nhu cầu tài chính khổng lồ cho các chiến dịch quân sự, triều đình đã phát hành những tờ giấy gọi là Bảo Sao. Ban đầu có vật đảm bảo nhưng dần biến thành những tờ giấy được in ra theo ý chí chính trị nhiều hơn là theo kỷ luật tài chính.
Không lâu sau, niềm tin vào tiền giấy Bảo Sao tan rã. Khi nhà nước in thêm để vá những khoản thâm hụt ngày càng lớn, lạm phát trở thành bão tố. Bạc và vàng bị ép biến mất khỏi lưu thông, còn dân chúng thì từ chối nhận Bảo Sao.
Giá cả leo thang đến mức triều đại sụp đổ cùng với giá trị đồng tiền. Thất bại ấy không chỉ là thất bại của một chính sách mà là thất bại của một triều đại tự hủy hoại chính mình bằng những thử nghiệm đầy may rủi.
Thông Bảo Hội Sao thời nhà Hồ
Phương Tây, tưởng chừng đi sau sẽ tốt hơn nhưng cũng lại lặp lại những bài học đau đớn tương tự. Ở Pháp thế kỷ XVIII, John Law đã thuyết phục nhà vua phát hành tiền giấy dựa trên những “tài sản tương lai” của công ty Mississippi. Khi bong bóng tài sản vỡ nát, những tờ giấy từng được tung hô trở thành tro bụi và người Paris đốt chúng để sưởi ấm trong mùa đông.
Thế kỷ XX còn ghi dấu ấn sâu đậm hơn với thảm họa Weimar tại Đức. Hàng tỷ tờ tiền Mark được in ra mỗi ngày, giá bánh mì tăng gấp hàng triệu lần trong vài tháng và người ta mang xe cút kít đầy tiền để mua vài ổ bánh mì. Lạm phát trở thành sự sỉ nhục của con người trước những tờ giấy được gọi là "tiền".
Những thất bại ấy có một mẫu số chung: tiền giấy bị lạm dụng, được in trực tiếp vào nền kinh tế mà không có điểm tựa thực chất nào, còn nhà nước thì chi tiêu vượt quá khả năng. Từ đó dẫn đến khủng hoảng kinh tế và rối loạn chính trị thổi bùng ngọn lửa uất hận trong dân chúng.
II. Sự trưởng thành của tiền giấy, từ hỗn loạn đến kỷ luật
Thế giới hiện đại rốt cuộc đã học được rằng tiền không thể được bảo chứng bởi những lời hứa suông. Bước ngoặt đến khi các quốc gia xây dựng các ngân hàng trung ương, những cơ quan độc lập với quyền lực tinh vi để kiểm soát lạm phát, điều tiết cung tiền và giám sát hệ thống tài chính.
Tiền giấy không còn là tờ giấy được in ra tùy tiện. Nó trở thành “tiền pháp định” dựa trên niềm tin vào thể chế, luật pháp và năng lực quản trị quốc gia. Mọi chính sách tiền tệ, từ lãi suất đến dự trữ bắt buộc đều trở thành những đòn bẩy khoa học thay vì hành động bộc phát.
Dẫu vậy, thế giới có vẻ vẫn không dừng lại ở sự ổn định. Từ đầu thế kỷ XXI, các ngân hàng trung ương đã sử dụng một công cụ mới gọi là "Nới lỏng định lượng" (Quantitative Easing - QE) như một phương thức để cứu vãn nền kinh tế trước các cuộc khủng hoảng.
QE không phải là in tiền theo nghĩa truyền thống. Nó tạo ra “tiền dự trữ” đổ vào hệ thống ngân hàng, mua trái phiếu chính phủ và kéo lãi suất dài hạn xuống. Nó không chảy trực tiếp vào túi người dân; nó chảy vào thị trường tài chính, chảy vào bảng cân đối của ngân hàng và vào giá trị của các tài sản.
Nhờ cơ chế tinh vi này, lạm phát hàng hóa, thứ từng làm nền kinh tế sụp đổ trong lịch sử, không bùng nổ ngay lập tức. Nhưng hệ quả lại tinh vi hơn, khó đo lường hơn và cũng nguy hiểm không kém.
III. Khi lạm phát thay gương đổi mặt
Thế giới hôm nay không còn chứng kiến bánh mì tăng giá gấp triệu lần như thời Weimar, cũng không còn cảnh tiền giấy bị vứt bỏ như thời nhà Nguyên. Thay vào đó, chúng ta bước vào một thời kỳ mới: lạm phát chuyển dịch từ hàng hóa sang tài sản.
Tiền dự trữ bơm vào hệ thống ngân hàng không khiến giá gạo hay giá xăng tăng nhanh nhưng nó khiến:
- Bất động sản tăng phi mã
- Chứng khoán đạt đỉnh mới
- Crypto bùng nổ
- Trái phiếu rủi ro được săn đón
- Chênh lệch giàu nghèo nới rộng
Đây là một dạng lạm phát thầm lặng, không xuất hiện trong chỉ số CPI nhưng đang định hình lại cấu trúc xã hội. Người nắm giữ tài sản trở nên giàu có hơn còn những người không sở hữu thì ngày càng rời xa khỏi khả năng mua nhà hay sở hữu các loại tài sản khác. Bất bình đẳng trở thành cái bóng dài phía sau mỗi chu kỳ QE.
Và cũng giống như mọi cuộc thí nghiệm tiền tệ trong lịch sử, không có gì là miễn phí. Cái giá phải trả có lẽ cũng sẽ không hề nhẹ nhàng hơn những đổ vỡ đã từng xảy ra trong lịch sử trước kia.
IV. Tương lai của tiền giấy, giữa niềm tin và sự mong manh
Tiền giấy đã đi từ những tờ Bảo Sao thất bại của nhà Nguyên, qua các cơn sốc của Pháp, Đức, rồi tiến đến QE, đỉnh cao của nghệ thuật điều tiết tiền tệ. Nhưng dù đã thay đổi rất nhiều từ bản chất đến phương thức vận hành, tiền hiện đại vẫn dựa trên cùng một thứ như 800 năm trước "niềm tin".
Khi niềm tin bền vững, tiền giấy trở thành công cụ vĩ đại để thúc đẩy tăng trưởng, mở rộng thương mại và nuôi dưỡng sự thịnh vượng. Nhưng khi niềm tin lung lay bởi nợ công chồng chất, bởi bất bình đẳng, bởi các bong bóng tài sản, mọi hệ thống tài chính dù tinh vi đến đâu cũng có thể mất điểm tựa.
Lịch sử tiền giấy, xét cho cùng, luôn xoay quanh một định luật bất biến: Tiền không tự có giá trị mà niềm tin nó mang theo mới là thứ có giá trị.
Thế giới hiện đại với QE đang bước vào một chương mới của định luật ấy. Và nó sẽ là một bài học đau đớn hay là một phát minh vĩ đại của lịch sử nhân loại để giúp thoát khỏi mọi cuộc khủng hoảng, có lẽ sẽ cần thời gian để trả lời./.
