Trong những năm gần đây, thế giới đang chứng kiến một sự dịch chuyển mạnh mẽ trong trật tự kinh tế toàn cầu. Những cường quốc như Trung Quốc, Nga, Brazil, Nam Phi đều bày tỏ mong muốn chấm dứt trật tự kinh tế toàn cầu do Mỹ thiết kế từ sau Thế chiến II.
Họ không chỉ phản đối vai trò "cảnh sát thế giới" của Washington, mà còn kêu gọi một trật tự mới – một thế giới đa cực, nơi các quốc gia không phương Tây có tiếng nói lớn hơn, và nơi phương Tây không còn đơn phương can thiệp vào công việc nội bộ của các nước khác.
Tổng thống Brazil, Lula da Silva, đã nói rõ điều này khi kêu gọi một thế giới "đa cực và bao trùm", với hy vọng các thể chế quốc tế được cải tổ để đại diện công bằng hơn cho phần còn lại của thế giới.
Trong khi đó, nhiều quốc gia nhỏ, giàu có, như Singapore, lại nhìn nhận tương lai này với sự lo ngại sâu sắc. Thủ tướng Singapore đã thẳng thắn tuyên bố rằng kỷ nguyên toàn cầu hóa dựa trên luật lệ và thương mại tự do đang kết thúc, và chúng ta đang bước vào một giai đoạn mới đầy bất ổn, bảo hộ, và nguy hiểm hơn.
Điều gì đang thực sự diễn ra? Một trật tự kinh tế đa cực liệu có mang lại công bằng và thịnh vượng hơn, hay nó sẽ kéo theo chia rẽ, xung đột và suy giảm tăng trưởng toàn cầu?
Để trả lời câu hỏi này, cần quay lại với một trường phái phân tích từng bị bỏ quên nhưng nay trở nên ngày càng quan trọng: Địa kinh tế học (geo-economics).
Theo định nghĩa của GS. Christopher Clayton (Yale), địa kinh tế học là nghiên cứu cách các quốc gia sử dụng sức mạnh kinh tế để đạt được mục tiêu địa chính trị. Không giống kinh tế học truyền thống – thường bỏ qua yếu tố quyền lực – địa kinh tế đặt trọng tâm vào vai trò của các "quốc gia bá quyền", những nước đủ mạnh để buộc các thực thể khác phải hành động trái với lợi ích hay ý chí ban đầu của họ, thông qua các mối đe dọa kinh tế hoặc hứa hẹn lợi ích.
Những ví dụ thực tế cho thấy rõ điều này: Trung Quốc áp thuế lên hàng hóa Úc sau khi nước này kêu gọi điều tra về nguồn gốc Covid-19; Mỹ viện trợ cho Ai Cập để giữ nước này trong vòng ảnh hưởng phương Tây, tránh xa Liên Xô, hay những ưu đãi và viện trợ của Mỹ với Israel. Nhưng không phải mọi đòn bẩy đều thành công: Úc không thay đổi lập trường trước áp lực của Bắc Kinh và cuối cùng các mức thuế đã bị gỡ bỏ vào năm 2024. Vậy điều gì quyết định sự hiệu quả?
Theo địa kinh tế học, các quốc gia mục tiêu thường đối mặt với hai lựa chọn: tiếp tục ở bên trong hệ thống của nước bá quyền – đổi lại là các ưu đãi kinh tế và tiếp cận thị trường – hoặc rời khỏi, chấp nhận bị trừng phạt, từ thuế quan đến cắt viện trợ. Sự lựa chọn giữa "ở trong" hay "ở ngoài" hệ thống này mang tính chiến lược: nhiều nước chọn ở lại dù phải chấp nhận yêu sách chính trị, bởi cái giá của việc rời đi còn lớn hơn.
Ba kết luận then chốt từ địa kinh tế học thách thức quan điểm truyền thống của giới kinh tế:
Thứ nhất, viện trợ không phải là vô dụng. Dù không trực tiếp làm giàu cho nước nhận, viện trợ là công cụ để củng cố vị thế chính trị và tạo ràng buộc, như cách Mỹ sử dụng viện trợ để duy trì ảnh hưởng ở Trung Đông.
Thứ hai, trừng phạt kinh tế dù không phải luôn khiến nước bị trừng phạt thay đổi, vẫn đóng vai trò răn đe. Nếu một quốc gia bá quyền không thực hiện lời đe dọa, các nước khác có thể coi đó là tín hiệu của sự yếu kém, làm suy yếu cả hệ thống răn đe.
Thứ ba, sức mạnh bá quyền không chỉ nằm ở quy mô kinh tế, mà còn phụ thuộc vào khả năng xây dựng liên minh và thiết lập các thể chế. Sự suy yếu kinh tế của EU và Nhật Bản, hai đối tác chính của Mỹ, đã và đang khiến cái gọi là "trật tự Mỹ dẫn dắt" trở nên kém hấp dẫn hơn. Lúc này, các lựa chọn thay thế – như Trung Quốc, Ấn Độ – trở nên dễ cân nhắc hơn, làm giảm chi phí của việc "ra khỏi hệ thống Mỹ".
Vậy điều gì đang chờ đợi chúng ta trong thế giới đa cực? Có ba kịch bản chính:
Kịch bản đầu tiên là kịch bản "Các vùng ảnh hưởng", nơi các nước lớn, thậm chí là các nước trung bình, kiểm soát các "vùng ảnh hưởng" riêng, sử dụng đòn bẩy kinh tế hoặc quân sự để duy trì ảnh hưởng. Tuy nhiên, việc các nước không đồng thuận về biên giới vùng ảnh hưởng – như ở Ukraine hay Kashmir – sẽ dẫn đến xung đột gia tăng, phá vỡ chuỗi cung ứng và làm sụp đổ hệ thống thương mại toàn cầu. Đây là kịch bản tồi tệ nhất, hỗn loạn nhất, đặc biệt với các quốc gia nhỏ như Việt Nam hay Singapore – vốn sống dựa vào tự do thương mại.
Kịch bản thứ hai là kịch bản "Đa cực có trật tự": một trật tự đa cực bao trùm, nơi các cường quốc hợp tác trong khuôn khổ luật pháp quốc tế và các thể chế đa phương như Liên Hợp Quốc. Dù bị đánh giá là lý tưởng hóa và xác suất xảy ra thấp nhưng kịch bản này không hẳn là không thể – liên minh châu Âu chính là một ví dụ. Tuy nhiên, khả năng thành công phụ thuộc lớn vào yếu tố lịch sử và các cuộc đàm phán đa phương, nơi luật lệ quốc tế được đảm bảo.
Kịch bản thứ ba, và có khả năng xảy ra cao nhất, là một “Chiến tranh lạnh phiên bản 2”. Trong đó, thế giới phân cực lại thành hai khối kinh tế đối đầu: Mỹ và các đồng minh phương Tây một bên; Trung Quốc cùng các đối tác của họ một bên. Hai hệ thống thể chế, hai mạng lưới thương mại, hai tập hợp luật chơi. Dù không gây ra khủng hoảng toàn cầu như kịch bản 1, đây vẫn là kịch bản đầy bất ổn, với rủi ro xung đột thương mại, kiểm soát công nghệ, và gián đoạn chuỗi cung ứng.
Dưới góc nhìn địa kinh tế, khi trật tự chuyển từ đơn cực sang đa cực, toàn cầu hóa sẽ chậm lại, thậm chí bị đảo ngược. Các công cụ theo kiểu cây gậy và củ cà rốt, đe dọa và ưu đãi sẽ được sử dụng thường xuyên hơn, thậm chí là bởi các cường quốc trung bình, vừa đủ mạnh để gây áp lực nhưng chưa đủ lớn để mặc nhiên được tuân phục. Trong khi các nền kinh tế lớn có thể thích nghi nhờ thị trường nội địa thì các quốc gia nhỏ và phụ thuộc vào thương mại sẽ chịu tổn thương nhiều nhất trong quá trình hệ thống này hình thành.
Không ai có thể biết chắc tương lai sẽ nghiêng về kịch bản nào. Tuy nhiên, sự thay đổi đã bắt đầu và nó không chỉ là chuyện của các siêu cường. Mỗi quốc gia, mỗi doanh nghiệp, mỗi cá nhân đều sẽ cảm nhận được tác động – từ giá cả hàng hóa, dòng vốn đầu tư đến sự ổn định chính trị. Trong một thế giới mà kinh tế và địa chính trị gắn bó chặt chẽ, sự am hiểu về địa kinh tế học không còn là lựa chọn mà là điều kiện sống còn.
