Khi trí tuệ rẻ đi và tài nguyên lên ngôi

Trong lịch sử kinh tế nhân loại, giá trị luôn gắn liền với yếu tố khan hiếm. Ở mỗi giai đoạn phát triển, yếu tố nào khó sao chép, khó mở rộng và khó thay thế sẽ chiếm vị trí trung tâm trong chuỗi giá trị.

Trong hàng trăm năm vừa qua, đặc biệt từ sau cuộc cách mạng công nghệ thông tin, trí tuệ con người, tri thức khoa học và công nghệ cao đã đóng vai trò như yếu tố khan hiếm cốt lõi.

Những quốc gia, doanh nghiệp và cá nhân sở hữu công nghệ vượt trội có thể chiếm phần lớn lợi nhuận, trong khi các yếu tố vật chất như tài nguyên thiên nhiên thường bị xem là thứ yếu, thậm chí là “lạc hậu” trong một thế giới ngày càng phi vật chất hóa.

Tuy nhiên, sự xuất hiện và tăng tốc của trí tuệ nhân tạo ở cấp độ siêu thông minh đang đặt nền kinh tế toàn cầu trước một sự đảo chiều cấu trúc sâu sắc. Khi AI đạt đến mức có thể thay thế, khuếch đại và phổ cập năng lực trí tuệ ở quy mô chưa từng có thì chính bản chất kinh tế của trí tuệ cũng thay đổi.

Trí tuệ vốn từng là nguồn lực khan hiếm, gắn liền với con người, thời gian đào tạo và các rào cản tri thức, thậm chí là may mắn nay dần trở thành một đầu vào có thể sao chép gần như vô hạn với chi phí ngày càng thấp.

Khi một mô hình AI có thể được nhân bản, triển khai đồng thời cho hàng triệu tác nhân kinh tế mà không suy giảm chất lượng, thì trí tuệ mất đi tính khan hiếm vốn là nền tảng tạo ra lợi nhuận độc quyền trong quá khứ.

Sự suy giảm tính khan hiếm của trí tuệ kéo theo một hệ quả tất yếu là công nghệ, vốn được xây dựng trên nền tảng trí tuệ cũng dần đánh mất vai trò rào cản quyết định.

Khi AI có thể tự động hóa thiết kế, tối ưu hóa quy trình, viết mã, mô phỏng vật lý, phát triển vật liệu và thậm chí phát minh công nghệ mới thì lợi thế của việc “sở hữu công nghệ” trở nên mong manh hơn. Công nghệ lan truyền nhanh hơn, vòng đời ngắn hơn và khó duy trì độc quyền hơn. Trong bối cảnh đó, phần giá trị mà trước đây thuộc về trí tuệ và công nghệ trong chuỗi giá trị kinh tế có xu hướng bị nén lại.

Trong khi trí tuệ và công nghệ trở nên ngày càng phổ cập, nền kinh tế vật chất vẫn chịu sự ràng buộc của các quy luật không thể phá vỡ. Vàng, bạc, đồng, nhôm, sắt và các tài nguyên thiên nhiên khác mang bản chất khan hiếm, hữu hạn, gắn với vị trí địa lý, địa chất và quyền sở hữu.

Chúng không thể được sao chép bằng thuật toán, không thể được nhân bản bằng phần mềm và không thể mở rộng vô hạn bằng năng lực tính toán.

Dù AI có thể giúp phát hiện mỏ mới, tối ưu khai thác hay cải tiến luyện kim thì bản thân trữ lượng vật chất và quyền kiểm soát dòng chảy của chúng vẫn là những yếu tố khan hiếm mang tính cấu trúc.

Chính tại điểm giao nhau này, chuỗi giá trị kinh tế bắt đầu tái cấu trúc.

Khi trí tuệ trở thành đầu vào rẻ, gần như hàng hóa công cộng thì giá trị không còn tập trung ở khâu “nghĩ ra cách làm”, mà dịch chuyển sang khâu “sở hữu cái không thể thay thế”.

Trong sản xuất công nghiệp, năng lực thiết kế và vận hành có thể được AI chuẩn hóa và phổ cập nhưng quyền khai thác mỏ, công suất tinh luyện, hạ tầng vận chuyển, khả năng lưu trữ và vị trí trong chuỗi cung ứng toàn cầu lại không thể nhân bản với tốc độ tương tự.

Những yếu tố vật chất này dần trở thành nút thắt mới của tăng trưởng và theo logic kinh tế học, nơi nào là nút thắt thì nơi đó tích tụ lợi nhuận.

Sự chuyển dịch này không phải là một chu kỳ ngắn hạn mà là một xu hướng mang tính cấu trúc kéo dài nhiều thập kỷ sắp tới. Khi AI tiếp tục làm giảm chi phí của trí tuệ và công nghệ, lượng ứng dụng vật chất trong nền kinh tế có xu hướng tăng chứ không giảm.

Sản xuất nhiều hơn, tiêu thụ nhiều hơn, điện khí hóa sâu hơn, đô thị hóa thông minh hơn và tái cấu trúc hạ tầng toàn cầu đều đòi hỏi khối lượng lớn kim loại cơ bản và kim loại quý.

Trong một thế giới mà “biết cách làm” không còn là rào cản lớn, thì “có cái để làm” trở thành lợi thế quyết định.

Về mặt phân phối giá trị, điều này hàm ý một sự tái phân bổ quyền lực kinh tế. Nếu trong kỷ nguyên trước, phần lớn giá trị chảy về những chủ thể kiểm soát trí tuệ, bằng sáng chế và công nghệ nền tảng thì trong kỷ nguyên AI siêu thông minh, phần giá trị ngày càng có xu hướng chảy về những người sở hữu tài sản vật chất khan hiếm và các quyền liên quan đến chúng.

Đó có thể là các quốc gia giàu tài nguyên, các tập đoàn khai khoáng và luyện kim, các chủ sở hữu hạ tầng logistics chiến lược hoặc các nhà đầu tư nắm giữ quyền tiếp cận dài hạn đối với dòng chảy vật chất của nền kinh tế toàn cầu.

Nhìn từ góc độ đầu tư dài hạn, sự đảo chiều này mang ý nghĩa đặc biệt quan trọng. Trong khi nhiều nhà đầu tư vẫn tập trung vào việc tìm kiếm công nghệ đột phá tiếp theo thì một phân tích vĩ mô sâu sắc hơn cho thấy lợi thế bền vững có thể nằm ở những thứ tưởng chừng cổ điển.

Tài nguyên thiên nhiên không phải vì chúng “cao cấp” hơn công nghệ mà vì chúng trở nên khan hiếm hơn trong một thế giới nơi trí tuệ đã mất đi tính độc bản. Khi AI làm phẳng mặt bằng trí tuệ của nhân loại thì chính sự không thể phẳng hóa của thế giới vật chất trở thành nền tảng mới của giá trị.

Trong nhiều thập kỷ tới, nền kinh tế toàn cầu có thể bước vào một kỷ nguyên mà sự giàu có không còn được quyết định bởi việc ai thông minh hơn hay ai có công nghệ tốt hơn mà bởi việc ai kiểm soát được những yếu tố vật chất không thể nhân bản.

Hiểu được sự dịch chuyển này không chỉ là một lý luận học thuật mà còn là một lăng kính chiến lược giúp định vị tài sản của quốc gia và cá nhân trong một trật tự kinh tế mới.

Trong lịch sử, những bước ngoặt lớn luôn tưởng thưởng cho những ai nhận ra sự thay đổi của cấu trúc giá trị trước khi nó trở nên hiển nhiên. Kỷ nguyên AI siêu thông minh đang mở ra một bước ngoặt như vậy./.