Sự trỗi dậy của trí tuệ nhân tạo không chỉ là một bước tiến công nghệ đơn thuần, mà đang trở thành lực đẩy mạnh mẽ làm tái cấu trúc nền kinh tế toàn cầu, theo cách khiến khoảng cách giữa các quốc gia giàu và nghèo ngày càng bị khoét sâu, khó lòng thu hẹp.
Trong thời đại công nghiệp hóa truyền thống, các nước đang phát triển, dù khởi điểm thấp, thiếu vốn và công nghệ, vẫn có cơ hội tăng tốc nhờ nguồn lao động dồi dào, giá rẻ. Từ Đông Á đến Nam Á, từ Trung Quốc đến Việt Nam, mô hình "leo thang công nghiệp" từng cho thấy sức mạnh khi chuyển dịch lao động từ nông nghiệp sang sản xuất gia công, tận dụng lợi thế nhân công để tham gia vào chuỗi giá trị toàn cầu. Tuy nhiên, bước sang kỷ nguyên của AI và robot, chính lợi thế đó lại trở thành điểm yếu chết người.
AI, cùng với các hệ thống tự động hóa tiên tiến, đang thay thế hàng loạt công việc giản đơn vốn là bệ đỡ cho sự trỗi dậy của thế giới đang phát triển. Dây chuyền lắp ráp không còn cần hàng trăm công nhân, quản lý kho không cần hàng chục nhân viên kiểm đếm, bộ phận nhập liệu không cần nhân sự trình độ thấp.
Điều đáng lo hơn là, khi các nền kinh tế phát triển áp dụng AI để tiết kiệm chi phí, họ có thể rút ngắn chuỗi cung ứng, “hồi hương” sản xuất, cắt giảm nhu cầu thuê ngoài, giáng đòn trực tiếp vào các nước từng sống bằng xuất khẩu gia công.
Trong một nghiên cứu gần đây của IMF (The global impact of AI, mind the gap), mô hình mô phỏng cho thấy nếu không có can thiệp chính sách, AI có thể làm lợi cho các nước giàu gấp 2 – 3 lần so với phần còn lại của thế giới.
Các quốc gia sở hữu hệ sinh thái công nghệ phát triển, cơ sở dữ liệu phong phú và nguồn nhân lực kỹ thuật chất lượng cao sẽ dễ dàng tích hợp AI vào sản xuất, tài chính, y tế, giáo dục, từ đó tăng trưởng nhanh hơn, hiệu quả hơn và bền vững hơn.
Trong khi đó, những nước có tỷ lệ lao động kỹ năng cao thấp, thiếu cơ sở hạ tầng số và phụ thuộc vào xuất khẩu hàng hóa sơ cấp lại tụt lại phía sau, không đơn giản vì chậm tiếp thu công nghệ, mà vì họ không còn nằm trong bản đồ chiến lược của các chuỗi giá trị toàn cầu mới.
Khoảng cách giữa nước giàu và nước nghèo, vốn đã tồn tại trong nhiều thập niên, nay được gia cố bởi một tầng địa tầng mới, tầng công nghệ. Không chỉ là khoảng cách về thu nhập hay tăng trưởng GDP, mà là chênh lệch về quyền truy cập và sở hữu công nghệ nền tảng, về khả năng sản sinh giá trị mới từ dữ liệu và tri thức.
Tình trạng "sụp đổ mô hình tăng trưởng" tại các quốc gia thâm dụng lao động có thể xảy ra, khi nền kinh tế không kịp xoay trục từ dựa vào nhân công sang dựa vào sáng tạo và giá trị phi vật chất.
Trong khi đó, các nước giàu không những nắm giữ AI mà còn kiểm soát chuỗi sản xuất phần cứng, dữ liệu cho training, thị trường tiêu dùng và thậm chí cả các chuẩn mực đạo đức, pháp lý của AI toàn cầu. Sự tích tụ sức mạnh này không khác gì một quá trình độc quyền kiểu mới, nơi quyền lực không đến từ lãnh thổ, mà từ thuật toán và dữ liệu.
Nếu trước đây, nghèo đói có thể được xóa mờ bằng đầu tư, giáo dục, thương mại; thì nay, một quốc gia không có khả năng tham gia vào hệ sinh thái AI có thể bị gạt ra bên lề tăng trưởng, giống như một thị trấn từng nằm bên đường tàu, nay bị đường cao tốc bỏ lại phía sau.
Và khi khoảng cách về công nghệ gia tăng đồng nghĩa với khoảng cách về khả năng tạo ra việc làm, nâng cao năng suất và kiểm soát thị trường, thì sự tụt hậu không còn là tạm thời, mà có thể kéo dài qua nhiều thế hệ.
Trong bối cảnh đó, câu hỏi không còn là liệu AI có làm gia tăng bất bình đẳng toàn cầu hay không, mà là hệ thống quốc tế sẽ phản ứng thế nào để ngăn chặn sự phân cực công nghệ triệt để. Nếu không có nỗ lực thực chất để hỗ trợ các quốc gia đang phát triển tiếp cận công nghệ lõi, xây dựng hạ tầng dữ liệu, phát triển nguồn nhân lực số, thì những khẩu hiệu “AI vì nhân loại” sẽ trở thành mỹ từ rỗng.
Công nghệ vốn mang trong nó hứa hẹn về tiến bộ và tự do. Nhưng nếu để AI vận hành theo logic thị trường đơn thuần, không có điều tiết công bằng, không có chiến lược hỗ trợ toàn cầu, thì nó sẽ không san lấp hố ngăn phát triển, mà chính là thứ đào sâu nó. Và khi đó, giấc mơ về một thế giới hội tụ có thể sẽ nhường chỗ cho một thời đại mới của phân ly và độc quyền tri thức./.
