Sàn forex (CFD), bài học từ hiện tượng Mr. Pips

Ở Việt Nam, người ta thường gọi chung là “sàn forex”, nhưng trên thực tế, phần lớn các sàn mà nhà đầu tư cá nhân tham gia không phải là thị trường ngoại hối thật, nơi các ngân hàng, quỹ đầu tư và tổ chức tài chính giao dịch tiền tệ thực sự. Thay vào đó, chúng là sàn CFD – Contract for difference (hợp đồng chênh lệch).

Với CFD, người chơi không thực sự mua bán ngoại tệ, vàng hay cổ phiếu thật, mà chỉ đặt cược vào sự thay đổi giá của các tài sản đó. Nếu giá đi đúng hướng, họ lời; ngược lại, họ thua. Bản chất của nó là một dạng đầu cơ tài chính cao rủi ro, chứ không phải đầu tư.

Đáng lo ngại hơn, tại Việt Nam, hàng chục nghìn người, đặc biệt là sinh viên, người trẻ mới đi làm, những người mong muốn “làm giàu nhanh”, đã lao vào các sàn này với ảo tưởng về tự do tài chính.

Nhiều người mất gần như toàn bộ tiền tiết kiệm, vay nợ để “gỡ lại”, rồi thức thâu đêm canh chart, căng thẳng tột độ, dẫn đến mất ngủ, trầm cảm, rối loạn lo âu. Phía sau những biểu đồ giá là vô số câu chuyện đổ vỡ tài chính lẫn tinh thần, những hậu quả mà hiếm ai dám kể công khai.

Trên bề mặt, CFD được quảng bá như một sản phẩm tài chính hiện đại, cho phép nhà đầu tư kiếm lợi từ biến động giá mà không cần sở hữu tài sản cơ sở. Nó mang dáng vẻ của sự “tự do tài chính”: chỉ cần vài cú nhấp chuột, vài trăm đô có thể “kiểm soát” lệnh giao dịch trị giá hàng chục nghìn đô.

Nhưng đằng sau bức màn hào nhoáng ấy là một cấu trúc rủi ro cao, đầy lỗ hổng và dễ bị thao túng, đến mức cơ quan quản lý ở Mỹ đã cấm hoàn toàn sản phẩm này đối với nhà đầu tư cá nhân.

Nghiên cứu quốc tế trong thập kỷ qua đã chỉ ra tỷ lệ thua lỗ kinh hoàng của nhà đầu tư CFD, thường vượt trên 90%. Nguyên nhân không chỉ nằm ở đòn bẩy cực lớn mà ở bản chất đối kháng: hầu hết sàn CFD đóng vai trò đối tác giao dịch, nghĩa là khi khách hàng thua, họ thắng và ngược lại.

Trong một thị trường như vậy, xung đột lợi ích là tất yếu. Các sàn có động cơ trực tiếp để “làm giá”: mở rộng chênh lệch, trượt giá lệnh, hay thậm chí thao túng phần mềm hiển thị. Nhiều vụ việc ở Anh, châu Âu hay châu Á cho thấy mô hình “thắng ban đầu, thua về sau” được sử dụng như mồi nhử: nhà đầu tư được “nếm vị ngọt” từ vài lệnh nhỏ thắng lợi, rồi bị thuyết phục nạp số tiền lớn hơn. Khi vốn đủ lớn, lợi nhuận ảo biến mất, tài khoản bị “margin call”, và mọi thứ tan thành mây khói.

Những chiêu trò này không đơn độc; chúng còn được bọc trong vỏ bọc của “marketing tài chính hiện đại”. Cấu trúc tiếp thị đa cấp (MLM) biến các nạn nhân thành người tuyển mộ, họ chia sẻ đường link giới thiệu, khoe lợi nhuận “đang giao dịch thành công”, thậm chí mở lớp dạy người khác “cách tự do tài chính”.

Ở tầng trên cùng là những người tổ chức như Mr Pips, ở giữa là những “leader” sống ảo với xe sang và du lịch, còn tầng dưới cùng là hàng chục nghìn người mất sạch tiền tiết kiệm. Cấu trúc kim tự tháp này giống hệt các Ponzi truyền thống, chỉ khác rằng sản phẩm ở đây không phải hàng hóa, mà là ảo tưởng trading lợi nhuận.

Nếu nhìn từ góc độ kinh tế học hành vi, CFD và các mô hình lừa đảo liên quan khai thác cùng một điểm yếu cố hữu của con người: ảo tưởng về thành công và lòng tham mù quáng. Khi thấy những người khác “thành công”, não bộ kích hoạt cơ chế bắt chước ngay tức thì. Khi nhận được “lợi nhuận đầu tiên”, ta coi đó là bằng chứng xác nhận. Các sàn CFD hiểu rõ tâm lý này và biến nó thành công cụ thu lợi. Họ luôn biết cách để khách hàng tin rằng mình sắp thắng.

Thực tế, CFD không hoàn toàn là bất hợp pháp; ở Anh và Úc, nó vẫn tồn tại dưới khung quản lý rất chặt chẽ, giới hạn đòn bẩy và hàng tá những quy định nghiêm ngặt. Tuy nhiên, những khu vực ngoài tầm giám sát, nơi các sàn mọc lên mỗi ngày, lại chính là mảnh đất màu mỡ cho gian lận.

Các nghiên cứu của CFTC và NASAA đã ghi nhận hàng chục tỷ USD thất thoát mỗi năm từ những “nền tảng đầu tư” như vậy, nơi người dùng bị dẫn dắt bởi mạng xã hội, cảm xúc và những lời chào mời đầy hấp dẫn.

Vì vậy, trách nhiệm không chỉ nằm ở người chơi, mà còn ở hệ thống quản lý, truyền thông và giáo dục tài chính. Mỗi lần một “Mr. Pips” mới xuất hiện, xã hội lại chứng kiến thêm một chu kỳ của lòng tham và sự ngây thơ.

Nếu không có thay đổi căn bản trong cách công chúng nhìn nhận các sản phẩm phái sinh như CFD, từ “cơ hội đổi đời” thành “miếng phomat trong bẫy chuột”, thì những bi kịch ấy vẫn sẽ tiếp tục lặp lại, chỉ khác tên người và tên sàn giao dịch mà thôi.

Trong thế giới tài chính hiện đại, không có phép màu nào để tự do tài chính chỉ nhờ vài cú click chuột. Có chăng đó chỉ là sự tái sinh liên tục của ảo tưởng, được tô vẽ bằng những biểu đồ xanh đỏ và những mộng ước viển vông không bao giờ thành sự thật./.