Trong hai thập kỷ qua, sự trỗi dậy của các “Big Tech” Mỹ: Google, Amazon, Meta (Facebook), cùng với Microsoft và Apple, đã định hình lại không gian số toàn cầu. Với hệ sinh thái khép kín, nguồn lực khổng lồ và khả năng mở rộng chưa từng có, những tập đoàn này không chỉ tạo ra các tiện ích hàng tỷ người sử dụng hàng ngày, mà còn kiến tạo một cấu trúc thị trường có mức độ tập trung quyền lực cao.
“Big Tech” Mỹ bao gồm: Google, Amazon, Meta (Facebook), Microsoft và Apple
Các phán quyết gần đây của tòa án Mỹ đã cho thấy bức tranh rõ nét hơn. Bộ tư pháp Mỹ thắng kiện trong vụ Google AdTech, khi tòa xác định công ty đã lạm dụng vị thế để bóp méo thị trường quảng cáo trực tuyến, gây thiệt hại cho nhà xuất bản và người tiêu dùng.
Trước đó, trong vụ kiện về công cụ tìm kiếm, thẩm phán liên bang Amit Mehta đã thẳng thắn kết luận: “Google là một nhà độc quyền và đã hành xử như một nhà độc quyền.” Đây là những dấu mốc pháp lý hiếm hoi, phản ánh mức độ tập trung chưa từng có trong nền kinh tế số.
Amazon cũng không thoát khỏi vòng xoáy điều tra. Ủy ban thương mại liên bang (FTC) cáo buộc tập đoàn này sử dụng chiến lược buộc người bán phải phụ thuộc vào hệ thống logistics của mình và thao túng thuật toán giá để tối đa hóa lợi nhuận. Trong thực tế, các báo cáo độc lập chỉ ra rằng Amazon hiện thu tới 40% doanh thu của người bán dưới dạng phí nền tảng, một gánh nặng lớn đối với doanh nghiệp nhỏ.
Meta, với hai thương vụ thâu tóm Instagram và WhatsApp, bị cho là đã “vô hiệu hóa” các đối thủ tiềm năng để củng cố vị thế mạng xã hội. Cùng lúc, hạ tầng điện toán đám mây toàn cầu đang bị chi phối bởi ba cái tên: Amazon Web Services, Microsoft Azure và Google Cloud, chiếm hơn 60% tổng chi tiêu toàn cầu cho cloud service. Điều này không chỉ tạo ra sự phụ thuộc công nghệ mà còn đặt ra rủi ro về chủ quyền dữ liệu cho nhiều quốc gia.
Tác động tiêu cực của sự thống trị này đã trở thành mối quan tâm quốc tế. Các cơ quan quản lý tại châu Âu và Úc đều cảnh báo hệ sinh thái quảng cáo số bị méo mó, báo chí mất đi nguồn thu, và thị trường khó có cơ hội cho những người mới gia nhập. Liên minh châu Âu đã triển khai đạo luật thị trường kỹ thuật số (DMA), áp đặt nghĩa vụ mới cho các “gatekeepers” nhằm hạn chế hành vi tự ưu tiên và khóa chặt người dùng.
Ở tầm học thuật, nhiều nhà nghiên cứu nhấn mạnh rằng “phúc lợi cho người tiêu dùng”, vốn chỉ đo bằng giá cả, không còn đủ để giải thích sức mạnh của các nền tảng số. Thay vào đó, vấn đề cần nhìn nhận là sự kiểm soát dữ liệu, khả năng chi phối dòng thông tin, và quyền lực trong việc định hình hành vi tiêu dùng. Những yếu tố này tạo ra một dạng độc quyền mới, nơi rủi ro không chỉ nằm ở giá cả, mà còn ở sự suy yếu cạnh tranh, giảm sáng tạo và mất cân bằng quyền lực giữa các quốc gia.
Nếu không có cơ chế giám sát hiệu quả, các tập đoàn công nghệ Mỹ sẽ tiếp tục củng cố vị thế không thể thay thế trong nền kinh tế số. Điều này đặt ra thách thức lớn cho các nền kinh tế đang phát triển, bao gồm cả Việt Nam, nơi hạ tầng và dòng chảy dữ liệu chịu ảnh hưởng lớn vào các nền tảng xuyên biên giới.
Cuộc tranh luận về giới hạn quyền lực của Big Tech, do đó, không còn là câu chuyện nội bộ của Mỹ hay châu Âu, mà là một bài toán toàn cầu về cân bằng cạnh tranh, chủ quyền kỹ thuật số và sự cân bằng trong nền kinh tế số.
